Spekülatif Tasarım: Tasarımla Olasılıkları Hayal Etme

Sektör profesyonellerini konuk yazarlar olarak ağırladığımız bu seride, ürün tasarımına ilişkin iyi uygulamaları ve tecrübelere dayanan öğrenimleri konuşuyoruz. Bu bölümde, Melek yerelde çok temas edilmeyen bir tasarım dikeyini, yüksek lisans tezi üzerinden verdiği örneklerle adım adım anlatıyor.

Başlarken:

Tasarım sadece bir problem çözme aracı mı? Ya asıl işi doğru sorularla olasılıkları hayal etmek olsaydı? Spekülatif Tasarım aslında tam olarak bunu mesele ediniyor. Dunne & Raby'nin detaylandırdığı gibi, bu yaklaşım bize sadece olası geleceği değil, mümkün ve makul gelecekleri hayal etme alanı açar.

Amaç farazi gelecek öngörülerinde bulunmak değil. Varsayımlarımızı sorgulamak, olası gelecek ihtimalleri kurgulamak ve tercih ettiğimiz gelecekler üzerine kolektif tartışmalar başlatmak.

Bu yaklaşımı nasıl entegre edebileceğinizi yedi adımda inceleyelim:

• Mevcut Durumu Eleştirmek

• "Ya... olsaydı?" Sorusunu Sormak

• Bağlamı Derinlemesine Anlamak

• Kurgusal Dünyalar Yaratmak 

• Fiziksel Kurgular/ Prototipler Tasarlamak

• Tartışma/ Diyalog Başlatmak

• Sosyal Hayal Kurmayı Tetiklemek

Şimdi bu yediliyi biraz detaylandıralım:

1. Mevcut Durumu Eleştirmek: Spekülatif tasarım, mevcut durumu olduğu gibi kabul etmek yerine onu eleştirir. "Tasarım neden sadece endüstriye hizmet etsin?" veya "Teknoloji neden hep dar bir insan tanımını pekiştirsin?" gibi sorularla başlar. Benim master tezimde yürüttüğüm projem de "Robotlar neden insan benzeri duygulara sahip olmalı?" sorusuyla başladı.

2. "Ya... olsaydı?" Sorusunu Sormak: Bu yaklaşımın kalbi ”Ya... olsaydı?” senaryolarında. Hayal gücümüzü tetikler; diyaloğa ve tartışmaya alan açar. Kendi projemde sorduğum "Ya robotların bizimkinden tamamen farklı, kendilerine özgü ihtiyaçları olsaydı?", "Ya bir robotun en önemli amacı paketini korumak olsaydı bu hangi duyguyu doğururdu?" gibi sorular yeni ve henüz temas edilmemiş kapılar açar; tasarıma yeni alanlar tanımlar.

3. Bağlamı Derinlemesine Anlamak: Spekülasyon, temelsiz bir fantezi anlamına gelmez. Kurguladığınız dünyanın inandırıcı olması için bugünün gerçeklerine (bilimsel, teknolojik, sosyal) dayanması gerekir. Projemde, spekülasyonlar sunmadan önce "Duygu nedir, nasıl çalışır?" ve "Robotik nedir? İnsan-Robot Etkileşimi (HRI) nasıl işler?" üzerine kapsamlı bir araştırma yaptım.

4. Kurgusal Dünyalar Yaratmak: Spekülasyonunuz nerede yaşıyor? Tüm bu tartışma nerede hayat bulacak? Bu kurgusal dünyanın kuralları, etiği, siyaseti ve değerleri neler? Ben bu dünyayı keşfetmek için "Etkileşimli Rol Yapma Oyunu" (Interactive Role Playing Game) gibi generatif yöntemler kullandım. Katılımcılardan bir robotun gözünden kurgu dünyaya dair “içgözlem” yapmalarını isteyerek robotun “dünya görüşünü” ve kendine has ihtiyaçlarını ortaya çıkarmaya odaklandım.

5. Fiziksel Kurgular/ Prototipler Tasarlamak: Bu, kurgusal dünyadan getirdiğiniz kanıttır. Bir elektronik ürün, bir video, bir sahne donanımı olabilir. Amacı “gerçek” olması değil, “gerçekmiş gibi” yaparak izleyiciyi düşünmeye davet etmektir. Ben de kendi projemde Donsul, Trittity, Loniformi ve Puffalope isimlerini verdiğim, robota has ihtiyaç ve duyguları izleyen ürünler tasarladım. Bu ürünleri VR prototipler, hareket çalışmaları ve robot günlükler aracılığıyla somutlaştırdım.

6. Tartışma/ Diyalog Başlatmak: Bu tasarım satılık değildir. Her şeyden öte bir tartışma başlatmak için kurgulanmış bir tetikleyicidir. İzleyiciye bir cevap sunmaz; sorular sordurur: "Böyle bir geleceği ister miydik?", "Bu teknolojinin etik sınırları ne olmalı?" gibi. İnsanları belirmemiş olasılıklar üzerine düşündürmeyi mesele edinir. Projemin geliştirirken veya konsepti valide ederken derdim hiçbir zaman insanların bu yeni duyguları beğenip beğenmediği olmadı. İnsanların robot duygularını, insan duygularından nasıl ayrıştığını anlamaya odaklandım. Bu yaklaşım algı üzerine bir tartışma açar.

7. Sosyal Hayal Kurmayı Tetiklemek: Nihai hedef her zaman budur. Tasarımı, topluma ve sosyal hayata dair olasılıkları hayal etmeye yardımcı etkili bir katalizör olarak kullanmak. İzleyiciyi gündelik hayatın sıradanlığını sorgulamaya ve "Her şey aslında çok farklı olabilirdi" demeye teşvik etmek. Değeri, ne yaptığı değil, insanlara ne hissettirdiği ve neyi sorgulattığıdır. Böylece bugünkü gerçekliğimizin tek seçenek olmadığını kanıtlar.

Kapatırken alanda derinleşmek isteyenler için altı harika kitap önerimiz var:

Denklemi anlamak için:

1. Speculative Everything, Anthony Dunne & Fiona Raby

2. Design Fiction, Julian Bleecker

3. Speculative Futures, Johanna Hoffman

İşin kurgu ayağı için:

1. Klara and The Sun, Kazuo Ishiguro

2. The Dispossessed, Ursula K. Le Guin

3. The Handmaid’s Tale, Margaret Atwood